Stari grad Vranduk, utvrđenje na području Općine Zenica, koje prkosi vremenu, nacionalni je spomenik BiH, pod zaštitom države je od 2005. godine, i imao je burnu i zadivljujuću prošlost.
Njegovo ime – Vranduk izvedeno je od riječi branduk (braniti). I smatra se da nijedan osvajač nije mogao ući u Bosnu dok ne osvoji ovu tvrđavu pa je ona dobila naziv "kapija Bosne" ili "ključ Bosne".
Doba Ilira
- Prostor Vranduka bio je aktivan sa svojim naseobinama i u doba Ilira i upravo se on veže, još nepotvrđenim arheološkim nalazima za Ardubu. U priči o Ardubi moramo spomenuti automatski Batonov ustanak, najveći ustanak Ilira koji se desio od 6. do 9. godine naše ere u doba cara Oktavijana Augustusa, i to je jedan od najvećih ustanaka ikada koje je Rimsko carstvo doživjelo.
Zato što su od ukupno 25 tada dostupnih legija, ako bi to u današnjoj vojnoj terminologiji mogli nazvati korpusima, dakle od dostupnih 25, oni su aktivirali 15, znači više od polovine Rimske vojske za gušenje tog velikog Ilirskog ustanka koji je bio aktivan na području današnjeg Zapadnog Balkana. A vođa tog kompletnog ustanka bio je Baton Dezitijatski, bio je vođa plemena Dezidijata, a njega je nažalost izdao Baton Breučki.
Rimski izvori
Posljednje uporište samih Ilira je opisano u rimskim izvorima i zapisima i govore o tome da su sa te tvrđave ilirske žene sa svojom djecom u naručju bacale u rijeku koja je tekla ispod samih zidina. Ako bi gledali opis same tvrđave, koju donose rimski historičari onda bi to jedino mogao da bude Vranduk, po današnjem opisu same topografije i po izgledu reljefa - kaže za Faktor poznati turistički vodič iz Zenice Afan Abazović.
Također, Vranduk je bio i samo jedan u nizu srednjovjekovnih gradova centralne Bosne u kojoj se razvijao vrlo intenzivan politički, ekonomski i kulturni život. Bila je banski, a zatim i kraljevski grad.
- Vranduk se prvi put spominje 1410. godine kao Branduk, ali je to u razgovornom jeziku kod nas prešlo u Vranduk. I on je bio jako bitan grad, odnosno tvrđava na sjeveru tadašnje Bosne jer Bosna se tada protezala do Vranduka i to je samo jezgro srednjovjekovne bosanske države, da bi onda osvajanjima u doba kraljevine Bosne ta granica se pomjerila prema sjeveru prvo do Usore, a nakon toga gore i do rijeke Save - ističe Abazović.
U okolini Vranduka razvio se sistem odbrambenih objekata i unutar tih zidina manje naselje sotto Vranduch.
Kraljevi i dolazak Osmanlija
- U njemu su bosanski kraljevi primali izaslanstva, potpisivali ugovore i izdavali povelje. Brat kralja Tomaša Radivoj u dokumentima se spominje kao "knez od Vranduka", zapisano je u djelu "Stari bosanski gradovi (Naše starine I)" poznatog historičara Hamdije Kreševljakovića.
Osmanlije su ga zauzele 1463. i sve do 1887. sjedila je u njemu veća, pa manja posada. Od 1702. do oko 1760. Vranduk je sijelo vrandučke kapetanije. Godine 1838. naveden je među gradovima koje treba popraviti.
U raznim ispravama spominju se ovi vrandučki dizdari: Alijaga, sin Osmanagin, 1678, Fethulahaga 1740, Bećiraga 1744, Hadži Mehmedaga 1760, Hasanaga 1788, Mehmedaga 1825-1835 i Bećirbeg 1840 - piše Kreševljaković.
Kako se iz sačuvanih isprava vidi, Vranduk je služio u 18. i prvih godina 19. stoljeća, a možda i prije, kao zatvor za političke krivce, i to mahom za školovane ljude, kao što su kadije i muftije, i otuda ona narodna: Otišao u Vranduk na kadiluk ili samo: U Vranduk na kadiluk.
Arheološki nalazi
Godine 1833. ovdje su nađena samo 4 topa. Pri provali Eugena Savojskoga u Bosnu 1697. Austrijanci nisu mogli zauzeti ovaj grad, nego su ga zaobišli.
Vranduk danas spada u bolje očuvane gradove. Njegove su kule prekrivene 1914, a ponovo ih je prekrio Zavod za zaštitu spomenika kulture 1948. godine.
- Stari grad u Vranduku pripada tipu brdskog utvrđenja. Tvrđava je, i pored kasnijih prepravki, sačuvala izvorne oblike, koji podsjećaju na rana rješenja evropskih utvrđenja. U srednjem vijeku je glavna kula bila viša, a prostor obora podijeljen zidom. Mala kula i istočni zid naknadno su dograđeni u svrhu zaštite ulaza u tvrđavu. U sklopu obora nalazilo se više objekata različite namjene, a pronađeni su i ostaci "Dizdareve kuće". Unutar zidova Starog grada pronađeni su brojni arheološki nalazi iz srednjeg vijeka i osmanskog perioda: posude, nakit, novčići, alatke, mamuze, i sl. Svi nalazi su pohranjeni u Muzeju grada Zenice - istakli su iz ove kulturne institucije.
Džamija posvećena sultanu Mehmedu II el-Fatihu
Nekoliko puta vršeni su konzervatorsko-restauratorski radovi na Vranduku. Tvrđava je uređena za turističke posjete te se u Velikoj kuli nalazi manja muzejska kolekcija predmeta koji su pronađeni arheološkim iskopavanjem, a na bedemima grada je nekoliko maketa topova i odbrambenih oruđa. U podnožju tvrđave nalazi se i džamija posvećena sultanu Mehmedu II el-Fatihu izgrađena na temeljima srednjovjekovne crkve Sv. Tome.
- Džamija je, kao i svi objekti u Vranduku, imala strmi četverostrešni drveni krov pokriven šindrom. Kasnijim intervencijama džamiji je izmijenjen nagib krova i vrsta krovnog pokrivača. Veliki broj imama ove džamije su bili iz obitelji Imamovića u Vranduku. U ovoj porodici se čuva berat izdan od bosanskog valije Silahdar Abdulah-paše, u mjesecu muharemu 1195. A. H. (1780/1781) - pojasnili su iz Muzeja grada Zenice.
- Osvajanjem od Osmanlija Vranduk je bio djelimično aktivan u prvim godinama vlasti, da bi poslije toga se granica Bosne pomjerila prema Slavoniji i Posavini i onda je Vranduk izgubio svoj značaj kao što je imao u doba kraljevine Bosne. Tada je on postao politički zatvor i u njemu su Osmanlije držale političke zatvorenike - zaključio je Abazović.
